Zacznijmy od tego:

co to jest system?

– Mówiąc o systemie, mamy na uwadze pewien układ. W nauce organizacji czy zarządzania, jest on pojmowany jako taki układ elementów, których współpraca przyczynia się do powodzenia całości. Tyle w teorii.

Natomiast w praktyce mamy nieraz do czynienia jedynie z układem oddziałujących na siebie jednostek, dążących do czegoś, a żadnego powodzenia w tym nie widać. Działania, mające z założenia służyć realizacji określonych funkcji systemu, są wręcz niespójne, a nawet antagonistyczne. I w tym właśnie tkwi sedno zaburzeń systemu. Ale to osobny temat.

Jakkolwiek zarówno z teorii, jak i z praktyki wynika, że o systemie możemy mówić wtedy, jeśli zachodzą jakiekolwiek połączenia między elementami podporządkowane pewnemu celowi (funkcji), a układ, jaki tworzą, można w jakiś sposób wyodrębnić z otoczenia.

Celem systemu bankowego ma być natomiast stabilizacja rynku pieniężnego. Ale czy tak jest w praktyce?

Dlaczego to takie ważne, aby system bankowy zapewniał stabilizację rynku pieniężnego?

– Bo od tego, jaka jest ilość pieniądza w obiegu (gotówki) zależy popyt na jakiekolwiek towary oraz ich podaż. Natomiast wzrost realnego popytu i wzrost realnej podaży oznacza w ekonomii wzrost gospodarczy. Oznacza rozwój gospodarstw domowych i przedsiębiorstw oraz większe wpływy do budżetu państwa.

Jeśli pieniądz jest stosunkowo tani (stopa procentowa będąca miernikiem jego wartości jest dosyć niska), to podmioty rynkowe (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, instytucje rządowe) są bardziej skłonne zaciągać kredyty w bankach. Natomiast przeznaczając te kredyty na zakup różnych towarów na rynku, zwiększają jeszcze ilość pieniądza w obiegu na rynku pieniężnym. Natomiast im więcej dostępnego pieniądza gotówkowego na rynku pieniężnym, tym staje się on jeszcze tańszy (spada jego wartość).

Można zauważyć, że im więcej banki udzielają kredytów (zarówno ilościowo, jak i wartościowo), to tym bardziej przyczyniają się do spadku wartości pieniądza, czyli stóp procentowych. Im dłużej więc będą udzielać kredytów bez żadnej ingerencji rządu (NBP), tym większe ryzyko, że rząd nagle i drastycznie podniesie stopę procentową. Efekt będzie taki, że klienci, którzy zaciągnęli kredyty ze zmiennym oprocentowaniem, będą nagle musieli spłacać wysokie raty.

Jeśli natomiast pieniądz jest stosunkowo drogi (stopa procentowa pieniądza jest dość wysoka), to obserwuje się większą skłonność podmiotów rynkowych do umieszczania środków pieniężnych na oprocentowanych lokatach bankowych (w depozytach). W ten sposób ilość pieniądza w obiegu się zmniejsza. A skoro jest go coraz mniej, to jego wartość (czyli stopa procentowa) dodatkowo wzrasta.

Natomiast rolą (celem) systemu bankowego jest zapewnienie takiej sytuacji, aby przeciwdziałać nadmiernemu spadkowi wartości pieniądza (jego deprecjacji), a także nie doprowadzić do nadmiernego wzrostu jego wartości (jego aprecjacji). Czyli system bankowy ma zapewnić równowagę na rynku pieniężnym. Nazywa się to regulowaniem podaży pieniądza (czyli wprowadzaniem na rynek określonej ilości pieniądza lub też zmniejszaniem jego ilości w obiegu).

Kto zarządza systemem bankowym?

– Bank centralny. W Polsce jest to Narodowy Bank Polski (NBP). Jest to instytucja rządowa. Można więc powiedzieć, że systemem bankowym zarządza państwo (rząd) za pomocą banku centralnego. Jak sama nazwa wskazuje, system bankowy w Polsce jest scentralizowany (podporządkowany jednemu organowi). Decyzje w zakresie stosowania określonych działań (w ramach polityki pieniężnej) podejmuje Rada Polityki Pieniężnej (organ decyzyjny NBP).

Wiemy, kto zarządza.

A kto tworzy system bankowy?

System bankowy w Polsce (i nie tylko) tworzy bank centralny (NBP) oraz banki komercyjne (czyli prywatne banki).

Podstawową działalnością banków komercyjnych jest udzielanie kredytów (pożyczek) podmiotom gospodarczym (konsumentom, przedsiębiorstwom i instytucjom publicznym) oraz przyjmowanie środków pieniężnych na oprocentowane lokaty.

Te banki komercyjne, oprócz działania w oparciu o Prawo Bankowe, muszą także działać w oparciu o Uchwały Rady Polityki Pieniężnej. Można więc powiedzieć, że system bankowy to układ publiczno-prywatny, w którym podmioty prywatne (czyli banki komercyjne) są podporządkowane podmiotowi publicznemu (rządowemu).

Co robi bank centralny na rynku pieniężnym (i ogólnie w gospodarce)?

Generalnie bank centralny realizuje 4 podstawowe działania (stosuje 4 podstawowe instrumenty oddziaływania na rynek pieniężny, 4 podstawowe instrumenty wpływania na podaż pieniądza itp.):

1. emisja pieniądza gotówkowego (monet i banknotów), inaczej: kreacja pieniądza gotówkowego. Jako jedyny podmiot w gospodarce bank centralny ma do tego uprawnienie

2. emisja i sprzedaż obligacji skarbowych (papierów wartościowych, papierów dłużnych) ludności i ich wykup po upływie okresu, na jaki zostały sprzedane (tzw. operacje otwartego rynku)

Emisja i sprzedaż papierów wartościowych powoduje zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu (pieniądze są zastępowane papierami wartościowymi; rząd w ten sposób “ściąga” z rynku pieniądze pochodzące od ludności).

Natomiast skup papierów wartościowych powoduje zwiększenie ilości pieniądza w obiegu (rząd wypłaca pieniądze za obligacje).

3. podwyższanie lub obniżanie stopy rezerw obowiązkowych banków komercyjnych

Obowiązkowe rezerwy banków komercyjnych to określony procent wartości depozytów (czyli środków pieniężnych ulokowanych w banku przez klientów), które bank komercyjny nie może przeznaczać na udzielanie kredytów innym klientom, ale ma je pozostawić w banku centralnym.

Jeśli stopa rezerw obowiązkowych jest podwyższana przez bank centralny, to znaczy, że banki mogą przeznaczyć mniejszą część pieniędzy na kredyty. W ten sposób zmniejszają ilość udzielonych kredytów, przyczyniając się do ograniczenia ilości pieniądza w obiegu (pieniądz wtedy drożeje i występuje większa skłonność do umieszczania przez klientów pieniędzy na oprocentowanych lokatach bankowych z powodu korzystniejszego oprocentowania niż do zaciągania kredytów, które wtedy są drogie).

Natomiast jeśli stopa rezerw obowiązkowych zostanie obniżona, to znaczy, że banki komercyjne mogą zwiększać ilość środków pieniężnych na kredyty, a więc tym samym zwiększają ilość pieniądza w obiegu (pieniądz wtedy tanieje i występuje większa skłonność do zaciągania kredytów przez klientów – ponieważ są wtedy tańsze, niż do lokowania pieniędzy w banku – bo oprocentowanie lokat jest niskie).

4. zwiększanie i obniżanie stopy redyskontowej weksli (jest to tożsame ze zwiększaniem i obniżeniem stóp procentowych pieniądza) – oznacza to wyznaczanie przez bank centralny ceny za spieniężenie (redyskonto) weksla przekazanego przez bank komercyjny bankowi centralnemu wyrażonej w procencie wartości weksla. W praktyce polega to na udzieleniu bankowi komercyjnemu pożyczki przez bank centralny na wypłatę środków z weksla.

Co to jest weksel, redyskonto i dyskonto weksla?

Banki komercyjne przyjmują weksle od klientów w ramach swojej oferty usług bankowych.
Weksel to papier wartościowy stanowiący zabezpieczenie wielu umów w obrocie gospodarczym mający zapewnić gwarancję spłaty zobowiązania w konkretnej wysokości i w określonym terminie. Istnieje jednak możliwość otrzymania środków z weksla wcześniej. Posiadacz (wierzyciel) może udać się z nim do banku komercyjnego, jednak za takie spieniężenie (dyskonto) weksla przed terminem spłaty bank pobiera opłatę (na podstawie ustalonej przez niego stopy dyskontowej).

Jak to działa z tym wekslem. Czyli przychodzi klient do banku…

…i chce spieniężyć weksel. Inaczej mówiąc: zdyskontować weksel. Bank wypłaca mu pieniądze (oczywiście biorąc pod uwagę to, ile dni przed czasem spłaty weksla klient przychodzi oraz potrącając mu określoną kwotę od wartości zobowiązania na wekslu. Kwota ta to stopa dyskonta ustalona przez bank komercyjny).

Bank potrzebuje jednak pieniędzy, żeby dyskontować weksle swoim klientom. Z reguły do wypłaty kredytów wykorzystuje środki znajdujące się na lokatach innych swoich klientów. Natomiast na wypłatę środków z weksla potrzebuje pożyczek i uzyskuje je z banku centralnego. Przekazuje więc pobrane od swoich klientów weksle do spieniężenia bankowi centralnemu. Inaczej mówiąc: redyskontuje weksle w banku centralnym. Otrzymane środki przekazuje następnie na wypłatę środków z weksla swoim kolejnym klientom.

Podniesienie stopy redyskontowej weksli przez bank centralny oznacza zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu (więcej środków bank komercyjny musi przekazać do banku centralnego – jako zapłatę za redyskonto, mniej może wtedy przeznaczyć na kredyty i mniej wypłaca klientowi, który przyszedł z wekslem). Natomiast obniżenie stopy redyskontowej oznacza zwiększenie ilości pieniądza w obiegu, ponieważ więcej środków pieniężnych bank komercyjny może przeznaczyć na kredyty i więcej wypłacić klientowi za spieniężenie weksla.

Różnica pomiędzy wartością weksla, a ilością pieniądza w gotówce, jaką otrzyma klient (lub jaką bank komercyjny będzie musiał przekazać do banku centralnego) uznawana jest za wartość pieniądza w określonym czasie.
Należy jednak podkreślić, że stopa redyskontowa różni się w rzeczywistości od stopy dyskontowej (stopa dyskontowa jest wyższa od redyskontowej, ponieważ na tej różnicy bank zarabia). Można więc na tym przykładzie zauważyć, że stopa procentowa pieniądza jest pojęciem bardzo ogólnym i niejednoznacznym – w rzeczywistości na stopę procentową pieniądza składają się różne wartości zmian (przyrosty i spadki) związane z jego wartością nominalną (czyli taką, jaka jest podana na monecie lub banknocie), a więc pewne odchylenia od wartości nominalnej powstające w sposób naturalny bądź też narzucony przez bank centralny.

Jakiekolwiek działania (zastosowanie jakiegokolwiek z wymienionych instrumentów banku centralnego) skutkujące zmniejszeniem ilości pieniądza w obiegu oznacza prowadzenie restrykcyjnej polityki przez bank centralny (rząd). Z powodu tych restrykcji działania te kojarzy się z pewną drapieżnością, a stąd też zwolenników takich działań nazywa jastrzębiami.

Natomiast działania banku centralnego polegające na zwiększaniu ilości pieniądza w obiegu nazywane są prowadzeniem polityki ekspansywnej (uwolnieniem zasobów gotówki), a ponieważ kojarzy się je z pewną łagodnością, to zwolenników takiego podejścia nazywa się gołębiami.

Ważne jest jednak, aby nie trzymać się jednego z dwóch podejść, ponieważ oba są skrajne, ale stosować je w określonym stopniu i w zależności od wyników i prognoz ekonomicznych dotyczących całej gospodarki (a więc zarówno rynku pieniężnego, jak i towarowego).

Kto komu, jak i za ile pożycza pieniądze w systemie bankowym i co jeszcze może robić?

W ramach podstawowych 4 instrumentów oddziaływania banku centralnego na system bankowy i rynek pieniężny, a następnie na całą gospodarkę, warto zauważyć, że pojawiło się także (5) działanie polegające na udzielaniu przez bank centralny pożyczek bankom komercyjnym (nazywanych nieraz także kredytami). Można też zauważyć, że bank centralny ma również (6) moc arbitralnego wprowadzania stóp procentowych na określonym poziomie.

Oprócz relacji pomiędzy bankiem centralnym a bankami komercyjnymi, występują też relacje pomiędzy bankami. Banki komercyjne też pożyczają sobie pieniądze. Koszt udzielenia takiego kredytu (cena za udzielenie takiego kredytu) ustalany jest w Polsce na podstawie tzw. WIBORu, czyli konkretnego procenta (stopy procentowej. Znowu jakiejś stopy…) od wartości udzielonego kredytu bankowi komercyjnemu przez inny bank komercyjny .

Należy pamiętać, że koszt kredytu udzielonego klientowi w Polsce również będzie zależny od stopy WIBOR, bo każdy bank, ponosząc pewne koszty, proporcjonalnie przerzuca je na klienta i dąży do jak najszybszego dopasowania się do zmian na rynku pieniężnym.

Jeśli więc rosną ceny w gospodarce (inflacja), to bank komercyjny również podnosi ceny kredytów i wysokości ich rat. Czy przyczynia się w ten sposób do zahamowania wysokiej inflacji? – Nie, jeśli wartość środków zgromadzonych na lokatach bankowych (w depozytach bankowych) nie równoważy wartości udzielonych kredytów. Jeśli więc nie równoważy, to znaczy , że bank (a także cały system bankowy) nie przyczynia się wówczas do stabilizacji rynku pieniężnego, ale jeszcze bardziej destabilizuje rynek i całą gospodarkę. W takim wypadku to bank centralny powinien interweniować w działalność banków komercyjnych, a najlepiej reagować już wcześniej, aby zapobiec drastycznemu uszczupleniu budżetu kredytobiorców – konsumentów i przedsiębiorców, a także budżetu państwa.

Co jeszcze oferują banki komercyjne, oprócz podstawowej działalności polegającej na przyjmowaniu depozytów (środków pieniężnych na lokaty bankowe) oraz udzielaniu kredytów (pożyczek) swoim klientom?

– Możemy to sobie sprawdzić sami w ofertach poszczególnych banków. Warto jednak zauważyć, że banki komercyjne wprowadzają coraz to nowsze usługi, słabo albo nawet wcale niezwiązane z usługami bankowymi (gry, poczta kwiatowa to tylko przykłady), aby przyciągnąć i zatrzymać klientów i w ten sposób móc dalej realizować swoją podstawową działalność.